Τα Όρια της Καλλιτεχνικής Έκφρασης: Μια Διαχρονική Προσέγγιση

Παρατηρείται με αυξανόμενη ανησυχία η τάση ορισμένων καλλιτεχνών να χρησιμοποιούν ιερές μορφές, σύμβολα και πρόσωπα, συνδεδεμένα με θρησκευτικές πεποιθήσεις και ιδεολογικά συστήματα, σε έργα τέχνης που συχνά υιοθετούν μια αποδομητική ή και προσβλητική προσέγγιση. Η παρούσα ανακοίνωση, αντλώντας και από τη διαχρονική σοφία της αρχαίας ελληνικής σκέψης, πραγματεύεται αυτό το σύνθετο ζήτημα, εξετάζοντας τα όρια της καλλιτεχνικής ελευθερίας, την ευθύνη των δημιουργών και τον ρόλο της τέχνης στην κοινωνία.

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η ελευθερία της καλλιτεχνικής έκφρασης αποτελεί θεμελιώδη λίθο του πολιτισμού. Η τέχνη, διαχρονικά, λειτούργησε ως πεδίο αμφισβήτησης, πειραματισμού και πρόκλησης κατεστημένων αντιλήψεων. Εντούτοις, η άσκηση αυτής της ελευθερίας δεν δύναται να είναι απεριόριστη, ιδίως όταν διακυβεύονται οι πυρηνικές αξίες θρησκευτικών και ιδεολογικών συστημάτων, τα οποία αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ταυτότητας και της συνείδησης σημαντικού μέρους του πληθυσμού. Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε την εγγενή σχέση δράσης και αντίδρασης, η οποία διέπει κάθε ανθρώπινη ενέργεια. Συνεπώς, η στάθμιση των δυνητικών συνεπειών, ιδιαίτερα στον ευαίσθητο χώρο της τέχνης, καθίσταται επιτακτική.

Η χρήση ιερών προσώπων και συμβόλων, αποσπασμένων από το πνευματικό τους συγκείμενο και ενταγμένων σε ένα πλαίσιο που συχνά προσεγγίζει τα όρια της βεβήλωσης, υπερβαίνει τα όρια μιας απλής ατυχούς επιλογής. Συνιστά έλλειψη σεβασμού προς την πίστη, την παράδοση και την ιστορική μνήμη, ενώ δύναται να προκαλέσει ψυχικό άλγος και να αποδυναμώσει τον κοινωνικό ιστό.

Το κρίσιμο ερώτημα αφορά τον προσδιορισμό του ορίου της ατομικής ελευθερίας. Το όριο αυτό εντοπίζεται στο σημείο όπου η ατομική έκφραση αρχίζει να προσβάλλει την αξιοπρέπεια, τις πεποιθήσεις και την ελευθερία του άλλου. Η αρχή της αυτοπεριοριζόμενης ελευθερίας, ή, όπως αλλιώς μπορεί να διατυπωθεί, η αρχή ότι η ελευθερία του ενός σταματά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου, αποτελεί θεμελιώδη πυλώνα κάθε ευνομούμενης κοινωνίας.

Η αρχαία ελληνική σκέψη προσφέρει πολύτιμα εργαλεία για την κατανόηση αυτού του ζητήματος. Η έννοια της ύβρεως, δηλαδή της υπέρβασης των ορίων και της ασέβειας προς τους θεούς και τους νόμους, είναι κεντρική. Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, η ηρωίδα αψηφά τη διαταγή του Κρέοντα, θεωρώντας την ύβρη. Η απεικόνιση ιερών προσώπων με τρόπο που τα διαστρεβλώνει θα μπορούσε να θεωρηθεί μορφή ύβρεως.

Η σωφροσύνη, μία από τις τέσσερις καρδινάλιες αρετές κατά τον Πλάτωνα, είναι η αρετή της μετριοπάθειας. Στην Πολιτεία, ο Πλάτων υποστηρίζει ότι η τέχνη οφείλει να υπηρετεί την αρετή, προάγοντας τη σωφροσύνη. Για τους αρχαίους Έλληνες, το κάλλος ήταν συνδεδεμένο με την αρετή. Στον Φαίδρο, ο Πλάτων συνδέει το κάλλος με τον κόσμο των Ιδεών, θεωρώντας ότι η τέχνη μπορεί να ανυψώσει την ψυχή προς το θείο. Η αληθινή τέχνη, επομένως, δεν μπορεί να είναι προσβλητική. Ο Σωκράτης, στον Γοργία, δίδαξε την αξία του διαλόγου, με σεβασμό.

Αξίζει να επισημανθεί ότι η ιστορία της τέχνης βρίθει παραδειγμάτων μεγάλων καλλιτεχνών, οι οποίοι κατόρθωσαν να δημιουργήσουν πρωτοποριακά έργα, χωρίς να καταφύγουν στην προσβολή ιερών συμβόλων. Ο Μιχαήλ Άγγελος, με την τοιχογραφία της Καπέλα Σιστίνα, και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, στον Μυστικό Δείπνο, προσέφεραν αριστουργήματα θρησκευτικής τέχνης που διατηρούν ακέραια την ιερότητα των απεικονιζόμενων προσώπων. Σε πιο σύγχρονες εποχές, ο Μαρκ Σαγκάλ κατόρθωσε να εκφράσει το προσωπικό του όραμα, σεβόμενος παράλληλα την παράδοση.

Δεν προκρίνεται η λογοκρισία, αλλά η ενθάρρυνση της ευαισθησίας και του σεβασμού. Οι καλλιτέχνες καλούνται να αναλογιστούν τις συνέπειες των επιλογών τους. Η τέχνη, ως φορέας νοήματος και αισθητικής, οφείλει να λειτουργεί ως γέφυρα επικοινωνίας, να εμπνέει, να εξυψώνει και να ενώνει, αποφεύγοντας τον διχασμό και την προσβολή. Η πίστη και οι ιδεολογίες συνιστούν βαθιά βιωματικές εμπειρίες. Η απεικόνισή τους απαιτεί ιδιαίτερη περίσκεψη. Η επιδίωξη της πρωτοτυπίας δεν θα πρέπει να οδηγεί στην ασέβεια, αλλά, αντλώντας έμπνευση και από τη σοφία της αρχαίας ελληνικής σκέψης, να επιδιώκει τη σωφροσύνη, την αποφυγή της ύβρεως και την αναζήτηση του κάλλους και της αρμονίας.